Jeleniogórzanie i… pomnik Józefa Poniatowskiego

Wojnę polsko-bolszewicką (sowiecką) 1919-1920 roku kończył Traktat Ryski, podpisany 18 marca 1921 roku. Wojna rozpoczęła się po wycofaniu się Niemców z terenów zajętych przez nich w wyniku działań wojennych do 1918 roku. Już wówczas w wielu miejscach na terenach wschodnich dawnej przedrozbiorowej Rzeczypospolitej doszło do wymiany ognia między oddziałami polskimi, a rosyjskimi i ukraińskimi.

Każda ze stron dążyła do opanowania tych ziem i włączenia ich do kształtujących się wówczas państw. W kwietniu wojsko polskie przeprowadziło tzw. „wyprawę wileńską” i zajęło Wilno, a później Dyneburg na Łotwie (oddając to miasto Łotyszom).

Największym zagrożeniem dla Polski i innych odradzających się państw demokratycznych była nawała komunizmu płynąca ze wchodu. Oprócz Polski własną państwowość chcieli także utworzyć Ukraińcy jako Ukraińską Republikę Ludową pod przewodnictwem Symona Petlury. Tymczasem ukraińscy komuniści wspierani z Moskwy chcieli utworzenia Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej na wzór Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

Komunizm – wspólny wróg Polaków i Ukraińców był powodem zbliżenia się obu narodów. Już od 1919 roku prowadzono wspólne rozmowy w obliczu zagrożenia, które doprowadziły do tajnej umowy polsko-ukraińskiej podpisanej przez Józefa Piłsudskiego i Symona Petlurę w Warszawie 21 kwietnia 1920 roku, a 24 kwietnia konwencję wojskową w tej sprawie podpisali gen. Władimyr Sinkler i Walery Sławek. W wyniku tej umowy polska rezygnowała z pretensji do tzw. Wschodniej Ukrainy, która do 1772 roku wchodziła w skład Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a Ukraina rezygnowała z pretensji do tzw. Zachodniej Ukrainy z Lwowem.

Porozumienie to skutkowało tzw. „wyprawą kijowską”, która rozpoczęła się 25 kwietnia 1920 roku, w wyniku której 7 maja sprzymierzone wojska polsko-ukraińskie zajęły Kijów. Niestety „armia czerwona” pod wodzą Lenina urosła w siłę i już w czerwcu 1920 roku wojska polsko-ukraińskie musiały opuścić Kijów i zaczęły się cofać.

Dwie potężne armie komunistycznego najeźdźcy ruszyły na zachód. Jedna skierowała się na Warszawę, a druga na Lwów. Bitwa warszawska 13-18 sierpnia 1920 roku skończyła się klęską bolszewików, Lwów także zdołał się obronić. Sowieci cofali się w popłochu. Druga bitwa - nad Niemnem 20-28 września - rozstrzygnęła o polskim zwycięstwie. Obie strony wycieńczone walkami 12 października 1920 roku podpisały w Rydze zawieszenie broni. Nie brała w tym udziału strona ukraińska. Prowadzone były rozmowy polsko-rosyjskie, którym przewodniczyli Jan Dębski i Adolf Jaffe, które zakończyły się 18 marca 1921 roku podpisaniem tzw. ”traktatu ryskiego”.

Na mocy tego dokumentu Polska oficjalnie uznała Ukraińską Socjalistyczną Republikę Radziecką, przekreślając tym samym wcześniejszą umowę z Petlurą, co dla Ukraińców było zdradą. Tym samym legły w gruzach plany J. Piłsudskiego utworzenia państwa federacyjnego Polski i Ukrainy.

Ustalono przebieg 1412 km granicy biegnącej od północy na linii Disna-Dokszyce-Słucz-Ostróg-Zbrucz (granicę wyznaczono do 1922 roku). Poza Polską znalazły się tysiące Polaków, którzy od 1772 roku czekali na wyzwolenie.

Rosjanie ratyfikowali traktat 14 kwietnia 1921 roku podpisem Michaiła Kalinina, Sejm polski zrobił to 16 kwietnia a podpisał dokument Józef Piłsudski. Biorąca udział w rozmowach Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka ratyfikowała go 17 kwietnia 1921 roku. Podpisane dokumenty wymieniono w Mińsku 30 kwietnia 1921 roku. Tekst traktatu został opublikowany w Dzienniku Ustaw w 1921 roku, nr 49, poz. 300 oraz opublikowany w Warszawie w 1921 roku i rozpowszechniony wśród społeczeństwa. Nie był to traktat zadawalający tak dla strony polskiej, jak i sowieckiej.

Zgodnie z jego ustaleniami do granicy państwowej z 1772 roku było bardzo daleko. Pozostawienie Ukraińców samych sobie i uznanie komunistycznego państwa ukraińskiego skłóciło nas z niedawnymi sojusznikami. Wykorzystali to bolszewicy, którzy doprowadzili do utworzenia 30 grudnia 1922 roku z czterech republik socjalistycznych (Rosyjskiej Federacyjnej Republiki Radzieckiej, Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, Białoruskiej Republiki Radzieckiej i Zakaukaskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej) Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Traktat przyspieszył powstanie Związku Radzieckiego.

Jedynym dobrym zapisem traktatu dla Polski były art. XI i kolejne, a dotyczące zwrotu dóbr narodowych, co w pkt.1 zapisano: „1. Rosja i Ukraina zwracają Polsce następujące przedmioty wywiezione do Rosji lub Ukrainy od 1 stycznia 1772 roku z terytorium Rzeczpospolitej polskiej”. Dalej wymieniono przykłady (bardzo liczne) takich przedmiotów.

Rewindykacja ta zaczęła się w 1922 roku, a zakończyła w 1929 roku. Zgodnie z postanowieniami traktatu do Polski wróciło m.in.: ponad 100 arrasów królewskich, miecz „szczerbiec”, tysiące obrazów, a wśród nich „Bitwa pod Grunwaldem” Jana Matejki, trofea wojenne Jana Sobieskiego spod Wiednia, chorągiew wielka koronna, 7.225 dzwonów kościelnych, liczne archiwa i biblioteki, prywatne zbiory Sanguszków i Radziwiłłów z Podhorców, Nieświeża i Ołyki. Wśród setek tysięcy obiektów znalazł się też posąg księcia Józefa Poniatowskiego na koniu.

Dla nas, jeleniogórzan, właśnie ten obiekt jest szczególnie interesujący. Pomnik został odlany na część księcia Józefa Poniatowskiego, bratanka króla Stanisława Augusta, aby upamiętnić jego śmierć w bitwie pod Lipskiem w 1813 roku. Warszawiacy za zgodą cara (był także królem Polski) rzeźbę tą zlecili Bertelowi Thorvaldsenowi w 1818 roku. Model gipsowy był gotowy w 1828 roku, a odlewano go w Warszawie w 1830-1832 roku. Miał stanąć na jednym z centralnych placów miasta, ale powstanie listopadowe, które wówczas wybuchło przekreśliło te plany. Po jego stłumieniu monument stanął w twierdzy Modlin, a car zamierzał go zniszczyć. Na prośbę feldmarszałka Iwana Paskiewicza, księcia warszawskiego, który stłumił powstanie i dokonał rzezi Pragi, rzeźba została mu podarowana i wywieziono ją w 1842 roku do pałacu Paskiewicza w Homlu na Białorusi. Tam stała do 1922 roku, kiedy to na mocy traktatu ryskiego wróciła do Polski. Najpierw ustawiono ją na dziedzińcu Zamku Królewskiego w Warszawie. Później przeniesiono ją na Plac Saski przed kolumnadą z Grobem Nieznanego Żołnierza. Przed nią odbywały się uroczystości państwowe II Rzeczypospolitej. Niestety w grudniu 1944 roku po powstaniu warszawskim Niemcy wysadzili ją w powietrze.

Istniejący dzisiaj pomnik, to kopia wykonana na podstawie szkiców Thorvaldsena zachowanych w jego muzeum przez Danię i przekazana Polsce w 1951 roku. Ustawiono ją początkowo w Łazienkach pod Starą Pomarańczarnią i odsłonięto w 1952 roku. W 1965 roku monument przewieziono na Krakowskie Przedmieście pod Urząd Rady Ministrów, który od 1994 roku jest siedzibą Prezydenta RP.

Jelenia Góra z Homlem na Białorusi miała podpisaną umowę partnerską i w związku z tym często odbywały się między tymi miastami wizyty przyjaźni. Mało jednak kto z Jeleniej Góry zwiedzając Muzeum Okręgowe w Homlu, mieszczące się w dawnym pałacu Paskiewicza wiedział, że na specjalnym podwyższeniu przy prawym skrzydle pałacu przez sto lat stał jeden z najbardziej znanych polskich pomników, którego kopię możemy dzisiaj podziwiać na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie.

Pomnik ten jest symbolem zwycięstwa odradzającej się Polski nad Sowietami, zwycięstwa wolnego świata nad komunizmem oraz klęski Lenina jakiej doznał on od Józefa Piłsudskiego. (Nota bene starszy brat Lenina i starszy brat Piłsudskiego byli przyjaciółmi).