Co mówią herby miast
Znakiem rozpoznawczym i reprezentacyjnym każdego miasta (dziś powiedzielibyśmy logiem lub znakiem firmowym) jest jego herb. Tożsamość społeczna mieszkańców danej osady uzależniona jest między innymi od identyfikowania się (utożsamiania się) z elementem rzeczywistości społecznej jakim jest herb, czyli charakterystyczny znak wspólnoty samorządowej. Herby nadawano w momencie przyznawania osadom praw miejskich. Są swego rodzaju pomnikami przeszłości grodu i niekiedy mówią o jego wielowiekowej historii.
Herb jest też szczególnym zabytkiem kultury i powinien być chroniony przed jego niewłaściwymi, dowolnymi i samowolnymi zmianami, nad czym czuwają władze każdego grodu, chociaż znane są przypadki, że to właśnie one odchodzą od tego schematu i wprowadzają nowe herby o prymitywnym wyglądzie, pozbawione czytelnej symboliki. Tymczasem herb każdego miasta powinien być niepowtarzalny, odróżniający go od innych, a przede wszystkim powinien być dumą wszystkich jego mieszkańców.
Ikonografia przedstawiana na herbach służy też do zwięzłego i lapidarnego przekazywania faktów politycznych, społecznych i kulturowych, które były podwalinami przy tworzeniu i zakładaniu tego czy innego miasta. Składają się z dwóch zasadniczych elementów: z tarczy i godła. Tarcze mogły mieć różne kształty. Bardzo ozdobne zwane są kartuszami. Na tarczach umieszczano godła, niekiedy zwane figurami. Dzielimy je na: zaszczytne (geometryczne), mobilia geometryczne (odmiany geometryczne), sztuczne (wyroby pracy ludzkiej) i pospolite – naturalne (przedstawiające człowieka i przyrodę). Dużą rolę w ikonografii herbów odgrywają barwy (biała, czerwona, zielona, niebieska i żółta) i metale heraldyczne (srebro i złoto).
Figury nawiązują do: samego położenia osady (np. wzgórza, las), znaczących budowli (np. bramy, wieże), świętego patrona (np. przedstawienie postaci lub jego atrybutów), do miejscowej produkcji(np. uprawy), zajęć mieszkańców (np. narzędzia górnicze), osobliwości (np. charakterystyczny element krajobrazu), a także elementów przyrody. Te ostatnie można podzielić na elementy przyrody ożywionej (np. zwierzęta dzikie i hodowlane) i przyrody nieożywionej (np. wody, góry, planety, skały, itp.).
Wśród herbów miast, szczególnie mniejszych, ważną rolę spełniały tzw. herby mówiące, które za pomocą swojej symboliki mówiły i mówią wiele o początkach, przyczynach, położeniu, założycielu i przynależności politycznej osady. Miało to wielkie znaczenie w okresie, kiedy znaczny procent ludzi nie posiadał jeszcze umiejętności czytania i pisania, wobec tego treść herbu musiała być czytelna dla wszystkich.
Dzisiaj właściwym odczytywaniem i rozumieniem tych znaków, zajmuje się heraldyka, która jest nauką pomocniczą historii. Czuwa ona także nad prawidłowością wyglądu dawnych, jak i nowo powstających herbów.
Jak wspomniano wyżej, herby mówią wiele o przeszłości grodu, a także o jego położeniu i bogactwach. Pokazują to, co już u samego zarania miasta było ważne dla jego mieszkańców i co mogło podlegać szczególnej ochronie. Wiele z godeł to elementy przyrody - w tym ożywionej, która, przynajmniej dla niektórych osad, miała wielkie znaczenie. Wśród tej symboliki znajdują się zalesione wzgórza, lasy i żyjące w nich zwierzęta; najważniejsze lub jedyne dobra, którymi dysponowało miasto. Wskazuje to również na ścisłe powiązania niektórych ośrodków miejskich z naturą i jej zasobami. Wśród tego typu osad wyróżniają się, m.in. te, które mają jelenia w herbie. Do nich należy także stolica naszego regionu, Jelenia Góra.
Jeleń (łac. cervus) uchodził w naszej części kontynentu za króla lasów i stanowił o ich uroku. Przez wieki wokół tego pięknego zwierzęcia narosły mity, opowieści, legendy, czary i liczne zwyczaje ludowe. Walki byków jeleni w okresie godowym symbolizowały walkę dobra ze złem. Noszenie fragmentów poroży, zębów i skóry tego zwierzęcia miało chronić ludzi przed złem. Poroże jelenia symbolizowało dostojeństwo, władzę, zwycięstwo i obronę. Jeleń był symbolem łowiectwa. Znana jest legenda o białym jeleniu z promieniującym krzyżem pomiędzy rogami, rozumianym jako symbol wezwania do łaski, co zmieniło życie, m.in. św. Huberta (patron myśliwych).
W starożytności opowiadano, że jelenie potrafią tropić węże, wypłaszać je z ich kryjówek, później je rozdeptywać, a nawet zjadać. Jad węża wywoływał u jelenia pragnienie. Szukał on więc źródła czystej wody, która wypita przez niego, zapobiegała zatruciu. Dlatego też, w chrześcijaństwie przedstawiano jelenie pijące wodę, jako motywy ozdobne i symboliczne przy babtysteriach (wąż jako symbol zła i grzechu, był tu zwyciężony przez czystą wodę). Przez to jeleń w świętej Eucharystii stał się symbolem chrztu albo tęsknoty za źródłem życia doczesnego.
Kilka miast polskich ma jelenia w herbach: stojącego (Dobre Miasto, Jelenia Góra), kroczącego (Rzepin, Złotów), skaczącego (Gorzów Śląski, Wyrzysk, Kozienice, Łomża), biegnącego (Piła, Szczytno, Zabłudów, Ełk), siedzącego (Ryn, Wieleń), lub samej jego głowy (Hrubieszów, Osieczna, Sieraków, Ujście). Jelenie zobrazowane na herbach mają przeważnie barwy czerwone (Dobre Miasto, Gorzów Śląski, Jelenia Góra, Piła, Rzepin, Szczytno, Wieleń, Wyrzysk, Zabłudów), dalej żółte – złote (Łomża, Parczew), oraz białe (Ełk, Hrubieszów) i brązowe (Ryn, Złotów).
Część z nich pokazana jest w ich środowisku, tj. na łąkach, zalesionych wzgórzach i w lasach (Gorzów Śląski, Jelenia Góra, Piła, Rzepin, Szczytno, Wieleń, Wyrzysk, Ełk, Złotów, Ryn) lub z gałązkami dębiny (Dobre Miasto, Jelenia Góra). Wszystkie te przedstawienia mają przypominać, że osady mające takie herby powstawały wśród lasów lub w ich sąsiedztwie.
Dodatkowo same nazwy miast mówią wiele o ich pochodzeniu i otoczeniu, np. nazwa naszego miasta Jeleniej Góry, według pewnej legendy wiąże się z polowaniem księcia Bolesława Wysokiego w tym terenie. Według innych źródeł, ta wczesnośredniowieczna osada o charakterze obronnym, powstała już na początku XII wieku za panowania Bolesława III Krzywoustego i już wówczas nadano jej nazwę Jelenia Góra. Nazwy innych miast z herbem, z jeleniem nawiązują do gospodarki leśnej, np. Piła – nazwa miasta pochodzi prawdopodobnie od tartaku; Zabłudów – nazwa wywodzi się od jego prastarego położenia „za Puszczą Błudowską”; nazwa miasta Łomża, symbolizuje przypuszczalnie miejsce, gdzie był jakiś łom, tj. połamane przez wiatr drzewa. Część osad posiada symbolikę łowiecką i myśliwską, jak np. herb Hrubieszowa nawiązuje do przeszłości, kiedy gród ten w czasach jagiellońskich pełnił rolę stanicy myśliwskiej.
Do miast posiadających mówiący herb należy również Jelenia Góra. Pierwotnie, od 1599 roku, miał on tarczę biało – niebieską w skos, a na niej jelenia z gałązką dębiny w pysku. Od 1961 roku zmieniono kształt tarczy herbowej, która jest biała a na niej przedstawiony jest czerwony, stojący na trzech zielonych wzgórzach, mocno stylizowany jeleń z gałązką dębiny z żołędziami w pysku. Możemy zatem domniemywać, że Jelenia Góra powstawała w otoczeniu lasów dębowych, górzystym, obfitującym w zwierzynę łowną, których królem był jeleń o dorodnym porożu.
Symbolikę herbu Jeleniej Góry można także poniekąd wiązać z pobliskimi Cieplicami. Jak pamiętamy bowiem, jelenie tropiły i zjadały węże, a następnie piły wodę z czystych (leczniczych) źródeł, która chroniła je przed jadem. A jeleń ranny, pijący wodę, występuje przecież w legendach o odkryciu cieplickiego zdroju. Widzimy więc, jak wiele możemy dowiedzieć się o miastach i ich otoczeniu - i to tylko z samych ich herbów. Widzimy też, jak wielką rolę odgrywała przyroda i natura w życiu ludzi sprzed wielu wieków, którzy darzyli ją szacunkiem i dbali o zachowanie równowagi oraz umiejętnym wykorzystaniu jej zasobów, dla dobra ogółu mieszkańców.
