Dzieje społeczności żydowskiej w Jeleniej Górze
W listopadzie tego roku minie 200 lat od powstania Gminy Żydowskiej w naszym mieście. Jest to doskonała okazja do przypomnienia burzliwej historii mieszkańców Jeleniej Góry Wyznania Mojżeszowego.
- Z całą pewnością Żydzi mieszkali w Jeleniej Górze już w XIV w. Najprawdopodobniej zajmowali się handlem i kupiectwem. Należeli do średniej i bogatej części mieszkańców miasta. Nie mieli takich praw, jak inni jeleniogórzanie Wyznania Katolickiego. Stworzyli z tego powodu własny, zamknięty świat i trzymali się razem. Potrafili pomnażać swoje majątki, co wzbudzało zawiść sąsiadów i współmieszkańców. Ich odrębność wzbudzała też podejrzliwość i nieufność. Dlatego o wszelkie niesprzyjające dla miasta wydarzenia oskarżani byli właśnie oni (tak, jak Neron oskarżył chrześcijan o podpalenie Rzymu). Stąd w miastach średniowiecznych dochodziło do pogromów Żydów. Wielki pogrom podsycany przez władców i możnych, zadłużonych u kupców żydowskich miał miejsce na Śląsku w połowie XV w. Prawdopodobnie krwawe zajścia nastąpiły także, w tak niewielkim mieście, jakim była Jelenia Góra – opowiada Stanisław Firszt, dyrektor Muzeum Przyrodniczego w Cieplicach.
Społeczność żydowska zawsze podnosiła się i trwała. W XVI w. w Jeleniej Górze mieszkało zapewne wielu Żydów, bo nawet jedną z ulic nazwano ul. Żydowską (dzisiaj ul. Szkolna). Nie wiadomo gdzie znajdował się cmentarz (kirkut) tej gminy i czy w mieście funkcjonowała wówczas synagoga. O jedno i drugie Żydzi nie mogli występować oficjalnie do rady miasta, ponieważ nie mieli praw obywatelskich. Z pewnością dzielili losy innych mieszkańców podczas trudnych czasów wojny trzydziestoletniej w XVII w. Dopiero wiek XVIII przyniósł jeleniogórskim Żydom lepsze czasy. Był to okres rozwoju i rozkwitu miasta, światowej stolicy woali. Kupcy jeleniogórscy bogacili się na dalekosiężnym handlu, wśród nich byli zapewne i handlowcy Wyznania Mojżeszowego.
- Już w połowie XVIII w. funkcjonowały w Jeleniej Górze synagoga i kirkut. Synagogę tę remontowano m.in. w 1774 r. Nie wiadomo, czy jest ona tożsamą z istniejącą w XIX w. Wzrost znaczenia społeczności żydowskiej przejawiał się także w tym, że jej przedstawiciele zaczęli uzyskiwać pełne prawa. Pierwszymi obywatelami miasta Jeleniej Góry Wyznania Mojżeszowego zostali w 1797 r. kupiec Isaak Meyr Sachs, jego żona Joanne oraz syn Enoch. Mieszkali w Rynku pod nr 65 w tzw. Siedmiu Domach. Cała społeczność żydowska w Jeleniej Górze była raczej niewielka (w 1810 r. – 37 osób, w 1811 – 29 osób, w 1812 r. – 55 osób). Na ich potrzeby funkcjonowała niewielka synagoga mieszcząca się w prywatnym domu przy obecnej ul. Kopernika. Na podstawie tzw. edyktu emancypacyjnego z dnia 11 marca 1812 r. Żydzi w Jeleniej Górze otrzymali pełne prawa mieszczańskie i obywatelskie. Z roku 1813 wiadomo, że synagoga mieściła się wówczas w kamienicy kupcowej Lipfert, a kantorem w niej był Meier Berkowitz – mówi dyrektor.
Gmina Żydowska powstała oficjalnie w Jeleniej Górze 14 października 1814 r. W tym też roku założono pierwszy stały cmentarz żydowski (kirkut) w Jeleniej Górze. Wcześniej, jak podają kroniki, zmarłych wywożono z miasta i grzebano w Głogowie. Nowa nekropolia znajdowała się w obrębie dzisiejszych ulic Nowowiejskiej, Na Skałkach i Studenckiej. W 1840 r. istniała też odrębna szkoła żydowska, w której nauczał Abraham Levi z Kamiennej Góry. W 1845 r. Gmina kupiła posesję na obecnej ul. Kopernika i rozpoczęło budowę prawdziwej synagogi. Wznosił ją mistrz murarski (późniejszy fabrykant) Moritz Almann. Kamień węgielny wmurowano 6 sierpnia 1845 r. umieszczając w specjalnym pojemniku dwa dokumenty. Uroczyste otwarcie świątyni, poprzedzone obrządkami religijnymi, miało miejsce 14 września 1846 r. Modlitwę odprawił A. Levi, a kazanie wygłosił dr. Seiger z Wrocławia. W synagodze do 1848 r. wygłaszał odczyty Abraham Levi.
- W 1864 r. obchodzono 50-lecie istnienia Gminy. W latach 60-tych XIX wieku rabinami byli: dr Rosenthal i dr Landsberger, a kantorami: Wolffsohn, Stempel, Rosenthal i Goldschmidt. W latach 70-tych XIX w. rabinem był dr Joel, a kantorem Ruzanowski. W 1871 r. Gmina liczyła 336 osób. W 1874 r. członkiami Kolegium Synagogi byli: H. Rosenthal, B. Löwy, L. Weissstein, E. Cassel, a w latach 60. XIX w.: M. Urban, M. C. Cohn i P. Pollack. Oprócz synagogi, przy dzisiejszej ulicy Jeleniej 3 w latach 70’ XIX w. funkcjonował także dom modlitwy. Kiedy w latach 70. przy obecnej ul. Sudeckiej zakładano nowy, duży cmentarz komunalny dla chrześcijan, naprzeciwko niego w 1879 r. założono nowy cmentarz żydowski. Z czasem zapełnił się on pomnikami (macewami) i grobowcami, był otoczony ceglanym murem, a na jego terenie funkcjonował dom pogrzebowy – opowiada Stanisław Firszt.
W 1880 r. remontowano synagogę. Wówczas rabinem i nauczycielem był dr. Biram, kantorem i urzędnikiem ds. kultury hebrajskiej Fleischhacker, zarząd Gminy tworzyło czterech kupców: Rosenthal, S. Münzer, F. Herrnstadt i O. Pollack, natomiast jej reprezentantami byli: Milcher, adwokat Ledermann i siedmiu kupców. W 1906 r. powstał projekt rozbudowy synagogi, a w 1910 r. powiększono obszar cmentarza żydowskiego.
Żydzi jeleniogórscy brali czynny udział w I wojnie światowej, a ich Gmina rozwijała się w latach .20 XX w. W 1931 r. w Jeleniej Górze mieszkało 184 osoby pochodzenia żydowskiego. W 1932 r. Gmina Synagodalna liczyła 360. członków, w tym 90. rzeczywistych. Po dojściu Hitlera do władzy w 1933 r. wszystko się zmieniło. Społeczność żydowska zaczęła być zastraszana i szykanowana, np. w 1935 r. bojówki SA zniszczyły druciane ogrodzenie wokół synagogi w Jeleniej Górze, po czym policja oskarżyła Żydów o bałagan i szpecenie miasta, a Gmina musiała płacić kary.
- Z 9. na 10. listopada 1938 r. w tzw. „Noc kryształową” bojówki faszystowskie zdemolowały jeleniogórską synagogę. Wielu Żydów ze strachu i z powodu szykan opuściło miasto. W 1939 r. było tylko 67 osób Wyznania Mojżeszowego. Ostatni pochówek na cmentarzu żydowskim pochodził z 1941 r. Wszyscy jeleniogórscy Żydzi do 1942 r. zostali wywiezieni do obozów zagłady i większość z nich zamordowano. Po wojnie do Jeleniej Góry wraz z polskimi repatriantami przyjechało wielu Żydów z terenów wschodnich byłej II Rzeczypospolitej. W 1946 r. osób pochodzenia żydowskiego było 420, tj. więcej niż w okresie międzywojennym. Z tego też roku odnotowano pierwszy pochówek na cmentarzu żydowskim. W latach 50’ i na początku lat 60. XX w. w Jeleniej Górze funkcjonowała jeszcze synagoga, czynny był też cmentarz w niezmienionej postaci. Wszystko zmieniło się po 1968 r., kiedy to większość obywateli pochodzenia żydowskiego wyjechała z Jeleniej Góry – podkreśla dyrektor.
W ruinę popadać zaczęła synagoga. Ówczesny Powiatowy Konserwator Zabytków w Jeleniej Górze Stefan Skibiński oglądał tę zniszczoną świątynię i opisał ją tak: „Bliżej ul. Fortecznej, na tyłach posesji Rynku nr 24 znajdowała się mała synagoga. Stała jeszcze w latach 50., jako skład sklepu z materiałami żelaznymi. Bożnica miała szerokość 8 m, ściany równoległe do ul. Kopernika, łukowate drzwi i okna identyczne od południa i północy. Była pusta. We wschodniej ścianie zachował się Aron ha-kodesz (szafa ołtarzowa do przechowywania Tory), pozbawiony charakterystycznych drzwi. Po bimie (podwyższenie w centrum synagogi na kształt namiotu, służące jako mównica) nie było ani śladu”. Stopniowej dewastacji ulegał kirkut. Zrujnowano całkowicie dom pogrzebowy i powalono wszystkie macewy. Oficjalnie cmentarz żydowski zamknięto 18 listopada 1974 r. W tym też roku ostatecznie rozebrano ruiny synagogi.
- Kamienne macewy z cmentarza żydowskiego trafiły na składowisko kamieni przy ul. Grunwaldzkiej. Odnalazł je w latach 90. XX w. Klaus Ullmann, twórca i założyciel VSK (Towarzystwa Pielęgnowania Kultury i Sztuki Śląskiej). Leżały tam wraz z granitowymi płytami chodnikowymi, granitową kostką z ulic jeleniogórskich i bazaltowymi kostkami do ozdabiania chodników. Te ogromne sterty kamieni zniknęły stamtąd w czasach przemian, tak jak zniknęła z Jeleniej Góry społeczność żydowska, skutecznie wymazana z pamięci przez faszystowskie Niemcy oraz resztki jej kultury usunięte przez komunistyczne władze PRL. Dzisiaj o Żydach w Jeleniej Górze świadczy niewielki pomnik i kilka nagrobków na terenie dawnego cmentarza żydowskiego. Dużą część tej nekropolii zajmują parkingi przyhotelowe – podsumowuje Stanisław Firszt.
