Fideikomis Chojnik i wolni panowie stanowi

7 czerwca 2019 roku w Niemczech zmarł ostatni, urodzony w Cieplicach, w 1943 roku, hrabia Fryderyk Aleksander Gotard Schaffgotsch – tytularny, wolny pan stanowy w latach 1997 – 2019, który nie był już ordynatem fideikomisu Chojnik. Funkcji tej nie pełnił także jego ojciec, Gotard Johannes Schaffgotsch, który zachował tylko tytuł wolnego pana stanowego i używał go w latach 1947 – 1997.

Ostatnim ordynatem fideikomisu Chojnik i tytularnym wolnym panem stanowym w latach 1891 – 1947 był Fryderyk Gotard Schaffgotsch. Skąd się wzięły te tytuły używane przez kolejnych Schaffgotschów, od kiedy i do kiedy mogli oni ich używać?

Fideikomis oznacza przekazanie, np. majątku komuś, aby on z kolei przekazał go w stanie nienaruszonym, następnemu. Najczęściej był to najstarszy syn, stąd układy takie nazywano także Majoratami (maior znaczy wyższy, starszy, stąd w wojsku stopień majora). Ordynat przejmujący majątek rodzinny nie mógł go sprzedać dopóki żyli kandydaci do jego ewentualnego przejęcia. Ideą główną była troska o spójność i rozwój majątku rodzinnego.

Fideikomisy tworzono w Europie od średniowiecza, a idea ta narodziła się prawdopodobnie w Hiszpanii. Ich tworzenie wymagało jednak zgody panującego. Pierwszym Schaffgotschem, który pokusił się o stworzenie fideikomisu był Adam Schaffgotsch, kuzyn Krzysztofa Schaffgotscha, który w 1592 roku kupił wolne państwo stanowe Żmigród, a będąc bezdzietnym chciał zabezpieczyć zebrany przez siebie majątek na rzecz kuzynów. On to, w 1600 roku za zgodą cesarza utworzył fideikomis. W jego ślady poszedł jego kuzyn Krzysztof Schaffgotsch, pan na Chojniku i Gryfowie, który kilka miesięcy później utworzył własny fideikomis.

Tak się złożyło, że obaj twórcy fideikomisów zmarli prawie jednocześnie w 1601 roku. W ten sposób jedynym spadkobiercą obu fideikomisów został Hans Ulryk Schaffgotsch, syn Krzysztofa, który w tym czasie miał 25 lat i stał się jednym z najpotężniejszych właścicieli ziemskich na Dolnym Śląsku. On to, 4 grudnia 1627 roku połączył oba fideikomisy w jeden.

Niestety w wyniku aresztowania za zdradę cesarza, 15 marca 1634 roku stracił wszystkie swoje dobra, a 28 lipca 1635 roku został ścięty. Wielki fideikomis rozpadł się i tak, np. wolne państwo stanowe Żmigród przejął hrabia Hatzfeldt, któremu cesarz nadał tytuł książęcy. Z powodu pewnych błędów proceduralnych kolejni Schaffgotschowie, przez lata starali się odzyskać utracone ziemie, ale nic nie wskórali. Żmigród i Kowary już nigdy nie powróciły do ich rodzinnego majątku. Zachowali tylko tytularnie tytuł wolnego pana stanowego (do dzisiaj).

Dopiero wnuk straconego hrabiego, Johann Anton Schaffgotsch, za zgodą cesarza, w 1733 roku utworzył nowy fideikomis Chojnicki, a właściwie dwa - ziemski i pieniężny. W 1738 roku wydał do niego dyspozycje, m.in. do niepodzielnych dóbr włączył księgozbiór, dzieła sztuki i zbiory muzealne.

Kres fideikomisów na naszej ziemi rozpoczął się właściwie po przejęciu Śląska przez Prusy. Edykty króla Fryderyka Wilhelma III z 1807 roku, po przegranej wojnie z Napoleonem, najpierw zezwoliły tworzyć fideikomisy nie tylko szlachcie, ale i mieszczanom oraz innym obywatelom. Fideikomis nie był już tworem elitarnym i zaczął być krytykowany jako anachronizm z dawnych wieków. Mimo to przetrwał on do końca istnienia Cesarstwa Niemieckiego. Dlatego Fryderyk Gotard Schaffgotsch, zwany "Starym Grafem", oprócz tytułu wolnego pana stanowego, mógł używać także tytułu pana fideikomisu Chojnik.
Wszystko skończyło się, jak już wspomniano, wraz z końcem I wojny światowej, w 1918 roku i upadkiem Cesarstwa. Rozporządzenia Republiki Weimarskiej, z 10 marca 1919 roku, rozwiązywały fideikomisy. Na ich dobrowolne rozwiązanie dano czas do 1921 roku, a po tym terminie miano je rozwiązywać przymusowo. Także późniejsze rozporządzenia III Rzeszy z 1938 roku, znosiły fideikomisy, ale proces ten przedłużył się aż do końca wojny. Ostateczny cios fideikomisom dała ustawa Rady Sojuszniczej z 1947 roku, która ostatecznie je znosiła.

O tym wszystkim dowiedział się Fryderyk Gotard Schaffgotsch, który już w 1945 roku opuścił Cieplice. W jego przypadku ważny był także dekret z 1947 roku Krajowej Rady Narodowej Polski o przepadku mienia poniemieckiego na rzecz skarbu Państwa Polskiego. Był to wielki cios dla hrabiego Fryderyka Gotarda, który, m.in. z tego powodu zmarł właśnie w tym roku.

W wyniki tych wszystkich zmian, synowi hrabiego przysługiwał już tylko tytuł wolnego pana stanowego. Gotard Johannes Schaffgotsch używał go w latach 1947 – 1997. Po nim tytuł ten nosił jego syn, Fryderyk Aleksander Gotard Schaffgotsch, w latach 1997 – 2019. Jak wspomniano na wstępie, po jego śmierci odziedziczył go, urodzony w 1980 roku, Filip Edward Fryderyk Schaffgotsch.

Od 1947 roku, Fideikomis Chojnicki przestał na dobre istnieć, a wspomnienie o wielkim majątku Schaffgotschów odeszło do historii.