Pijarzy w Polsce

Założycielem zakonu pijarów był św. Józef Kalasancjusz (1556 – 1648), z pochodzenia Hiszpan, który w 1592 roku przybył do Rzymu. Tu zajął się nauczaniem biednej i opuszczonej młodzieży. Z czasem, kiedy przyłączyli się do niego inni, utworzyła się wspólnota zakonu ubogich kleryków regularnych Matki Bożej od szkół pobożnych, po łacinie "scholarum piarum" i stąd nazwa potoczna "pijarzy". W 1622 roku, papież Grzegorz XV zatwierdził konstytucję tego zgromadzenia.

Pijarska praca przy nauczaniu i wychowywaniu dzieci i młodzieży rozeszła się szerokim echem po Europie. W 1633 roku na polecenie króla Władysława IV Wazy, w Rzymie przebywał Jerzy Ossoliński, który wnosił protest do papieża, m.in. Akademii Krakowskiej na utworzenie przez jezuitów wyższej szkoły w Krakowie. Papież zwrócił mu uwagę na pijarów, a ten odwiedził Józefa Kalasancjusza. Zapoznał się ze szkołami pijarskimi. W tym spotkaniu towarzyszył mu przyjaciel Kalasancjusza, kardynał Cosmas de Torres.

Od tego czasu rozpoczęła się korespondencja między twórcą zakonu pijarów a Jerzym Ossolińskim w sprawie sprowadzenia pijarów do Rzeczypospolitej. Strona polska w 1633 roku pytała ilu pijarów mogłoby przybyć. Niestety mała ilość zakonników nie pozwalała na wysłanie ich na północ.

W 1638 roku, król Władysław IV przebywał na zamku księcia Ditrichsteina w Nikolsburgu na Morawach i tam spotkał się z pijarami. Jego osobisty lekarz przekazał mu swoje spostrzeżenia co do zakonników. Byli skromni i ubodzy, a co najpoważniejsze "nie wścibiali się w nie swoje sprawy". Tam na Morawach w Lipniku, utworzono nowicjat pijarski, do którego zaczęli wstępować młodzi pochodzenia słowiańskiego.

Pierwszą próbą utworzenia w Rzeczypospolitej kolegium pijarskiego, podjął się ks. Mateusz Judycki, proboszcz z Lęborka. W Rzymie spotkał się z Kalasancjuszem, od którego otrzymał zapewnienie, że pijarzy założą w Rzeczypospolitej kolegium. Mieli to zrobić na bazie opuszczonego w czasie wojny trzydziestoletniej, klasztoru w Lęborku, który to obiekt król przekazał ks. Judyckiemu. Ustalono, że po 1,5 roku remontu, do Lęborka przyjedzie 6 – 8 zakonników. Nic jednak z tego nie wyszło, bowiem właściciele klasztoru, nawet wbrew prośbom króla, nie zgodzili się na to przedsięwzięcie. Król postanowił, że pierwsze kolegium pijarskie zostanie utworzone w Warszawie.

W czasie trwającej wojny trzydziestoletniej, część pijarów opuściła swoje domy w Czechach i na Morawach i przeniosła się na schronienie do Rzeczypospolitej. Wśród nich był o. Onufry Conti z 24 zakonnikami. Zatrzymali się u karmelitów w Krakowie. Stąd Conti ruszył do króla, który przebywał na Jasnej Górze, a ten kazał mu jechać do Warszawy. W stolicy zajął się nimi sekretarz królewski , Stanisław Skarszewski. Conti chciał wracać na Morawy, ale zabronił mu tego osobiście Kalasancjusz.

W 1648 roku król Władysław IV, za kwotę 14.000 zł zakupił dla pijarów działkę z zabudowaniami, u zbiegu dzisiejszych ulic Długiej i Miodowej. W grudniu tego roku odbyła się uroczystość wprowadzenia pijarów, w której uczestniczyli: król Władysław IV z królową Cecylią Renatą, kanclerz Jerzy Ossoliński, marszałek sejmu, książę Karol Neuburski i nuncjusz apostolski Mariusz Filonardi. W 1643 roku, rozpoczęła się budowa kolegium i kościoła, zaczęło się też nauczanie.

Wszystkie te działania zostały zniweczone podczas potopu szwedzkiego. Dopiero w 1660 roku pijarzy wrócili ponownie i kontynuowali swoje dzieło. Na uroczystości poświęcenia kościoła pw. Matki Boskiej Zwycięskiej był obecny król Jan Kazimierz i królowa Maria Ludwika Gonzaga. Otworzono też budynek nowej szkoły, a król nadał pijarom przywilej otwierania szkół pobożnych w całej Rzeczypospolitej. W 1680 roku zaczęła funkcjonować drukarnia pijarska. W XVII wieku, kolegia pijarskie powstały jeszcze w: Wiśniczu za sprawą wojewody krakowskiego Stanisława Lubomirskiego (próba nieudana) i w Podolińcu nad Popradem, utworzone przez O.Conti za zgodą Kurii Krakowskiej.

W ciągu wieków było ponad 100 prowincjałów zakonu pijarów na ziemiach polskich. Pierwszym był o. Onufry Conti (1642 – 1644). W XVIII wieku prowincja podzieliła się na polską i litewską. Pierwszym prowincjałem prowincji polskiej był o. Józef Jastrzębski (1735 – 1741), a ostatnim o. Franciszek Karterski (1858 – 1864). Pierwszym prowincjałem prowincji litewskiej był o. Torkwat Tymiński (1736 – 1742), a ostatnim Joachim Dębiński (1841 – 1843).

W czasie zaborów zakon przetrwał jedynie w Krakowie, dzięki istnieniu Rzeczpospolitej Krakowskiej. Do jego przetrwania przyczynili się sami pijarzy: o. Adam Słotwiński, o. Tadeusz Chromecki i o. Gustaw Karman. Pierwszym prowincjałem po odzyskaniu niepodległości był o. Jan Borell (1903 – 1925), a w czasie okupacji funkcję tę sprawował o. Hieronim Stusiński (1934 – 1946). Po zakończeniu II wojny światowej prowincjałem był o. Bonawentura Kadeja (1946 – 1952), a dzisiaj funkcję tę pełni o. Józef Matras (od 2011 roku).

Na przestrzeni lat kolegia i rezydencje pijarskie istniały w: Warszawie, Rzeszowie, Chełmie Lubelskim, Łowiczu, Piotrkowie Trybunalskim, Górze Kalwarii, Radomiu, Wieluniu, Łukowie, Szczuczynie Mazowieckim, Lublinie, Radziejowie, Złoczowie, Nowym Sączu, Dąbrowicy, Lubieszowie, Międzyrzeczu Koreckim (Wołyń), Szczuczynie Litewskim, Wilnie, Lwowie, Werenowie (Bołotnie), Zelwie, Walerianowie (Służkach), Rosiewie, Witkomierzu, Wornicach, Witebsku, Dubrownie, Lidzie, Opolu Lubelskim, Rydzynie, Łomży, Rawie Mazowieckiej, Drohiczynie, Snipiżkach a nawet w Petersburgu.

Dzisiaj ośrodki pijarskie znajdują się w: Krakowie, Warszawie, Łowiczu, Hebdowie, Jeleniej Górze – Cieplicach, Sierosławicach, Rzeszowie, Łapszach Niżnych, oraz na Białorusi: w Szczuczynie i Lidzie. Kuria Prowincjalna Zakonu Pijarów mieści się w Krakowie. Najsłynniejszą szkołą pijarską było Kolegium Nobilium Stanisława Konarskiego.

Pijarzy byli pierwszymi, którzy w Jeleniej Górze i Cieplicach przejmowali parafie na potrzeby napływającej tu ludności polskiej. W lipcu 1945 roku, parafię św. Erazma i Pankracego w Jeleniej Górze objęli: o. Leonard Pujdak, o. Tytus Suliga, o. Wiktor Kubik i o. Adam Pitala. Pamiątką tych wydarzeń jest nazwa ulicy: Pijarska.

Tego roku pijarzy objęli też parafię św. Jana Chrzciciela w Cieplicach. Byli to: o. Adam Pitala, o. Sebastian Dybiec i o. Wiktor Kubik. W pierwszych latach powojennych, pijarzy obsługiwali też parafie w Maciejowej, Komarnie, Dziwiszowie, Staniszowie i Wojcieszycach.

Parafia św. Jana Chrzciciela w Cieplicach Śląskich Zdrój obejmowała obszar całej miejscowości uzdrowiskowej.
Dzisiaj w Jeleniej Górze pijarzy prowadzą Kolegium oraz zajmują się parafią św. Jana Chrzciciela. Rektorem jest o. Stefan Wojda, jednocześnie pełniący funkcję proboszcza.